Od początku trwającej blisko tysiąc dni pełnoskalowej wojny Rosji z Ukrainą, nie milknie uzasadniająca inwazję prorosyjska narracja, według której Ukraina jest przesiąknięta nazistowską ideologią. Jej kolejnym przykładem jest krótki film udostępniany w internecie z przesłaniem, że pokazuje on widzów i aktorów wykonujących nazistowskie pozdrowienie podczas przedstawienia teatralnego we Lwowie. Jak wyjaśnił AFP zespół teatralny, uniesiona ręka z trzema palcami podczas przedstawienia to w rzeczywistości patriotyczny gest przedstawiający ukraiński trójząb. Eksperci z którymi rozmawiała AFP dodali, że nie ma to nic wspólnego z gestem nazistowskim. Poza tym, film nie został nakręcony w teatrze we Lwowie, lecz w oddalonych od niego o 270 kilometrów Czerniowcach.
„Lwów – na Ukrainie nie ma nazizmu!” – napisał 11 października 2024 roku użytkownik Facebooka. Do posta dołączył krótkie nagranie przedstawiające publiczność i artystów zgromadzonych w sali teatralnej. Nagranie pojawiło się pod koniec września 2024 roku na Telegramie, Facebooku i platformie X, z sugestią, że osoby z filmu wykonują nazistowski salut.
Dziesięciosekundowy film został nakręcony w teatrze. Widzimy najpierw stojących artystów na scenie, po czym film pokazuje ludzi na wypełnionej po brzegi widowni. Wszyscy, zarówno publiczność, jak i artyści na scenie, stoją trzymając wyciągnięte ręce w górę z wyprostowanymi trzema palcami. Słyszymy jak śpiewają.
Podobne nagrania z podobnym opisem zamieścili użytkownicy w innych językach m.in. po czesku, angielsku, hiszpańsku, włosku, słowacku a także po rosyjsku.
Nagranie z koncertu pieśni patriotycznych
Nagranie pokazuje wypełniony po brzegi teatr. W zależności od ujęcia kamery, gest z trzema palcami jest bardziej lub mniej widoczny.
Jedna z ukraińskich dziennikarek AFP rozpoznała spektakl, ponieważ widziała go w Kijowie. Muzyczne przedstawienie w wykonaniu grupy teatralnej MUR nosi tytuł pt. „Ти Романтика” (co można przetłumaczyć „Ty Romantyzm”) i poświęcone jest ukraińskim pisarzom.
MUR grał spektakl w kilku miastach Ukrainy od maja do września 2024 (zarchiwizowany link), jak wyjaśniła rzeczniczka zespołu Ivanna Havliuk.
„To musical, który opowiada historię ukraińskich pisarzy i artystów, którzy byli represjonowani przez władze sowieckie w latach dwudziestych XX wieku” – przekazała Havliuk agencji AFP w wiadomości bezpośredniej na Instagramie, 4 września. Dodała, że pod koniec każdego przedstawienia publiczność spontanicznie wstaje i dołącza do aktorów śpiewając patriotyczne pieśni.
Dzięki aplikacji Shazam służącej do rozpoznawania utworów muzycznych mogliśmy stwierdzić, że obecni na sali ludzie śpiewają „Oh Ukraino” – pieśń ukraińskich Strzelców Siczowych z 1917 roku (zarchiwizowany link). Słowa, które słyszymy w nagraniu (zarchiwizowany link) pochodzą z pierwszej zwrotki: „Och, Ukraino! Och, droga matko! Będziemy ci wiernie przysięgać!”.
Ukraiński Trójząb
Gest dłonią widoczny w filmie symbolizuje “herb Ukrainy. W ten sposób Ukraińcy witali niepodległość w 1991 roku.” – wyjaśniła Havliuk, nawiązując do gestu pozdrowienia z trzema palcami. Dodała, że gest ten był używany jako znak niezależności i oporu wobec sowieckiego reżimu przez wybitne ukraińskie postacie kultury, m.in przez słynnego dziennikarza i działacza opozycyjnego Wiaczesława Czornowiła.
Potwierdził to Marcin Jędrysiak, analityk warszawskiego Ośrodka Studiów Wschodnich OSW, analizującego „sytuację polityczną, gospodarczą i społeczną w Europie Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach, na Kaukazie i Azji Centralnej.”
„Gest Tryzuba, tj. trzy wyprostowane środkowe palce dłoni, nie ma konotacji nazistowskich ani nacjonalistycznych” – przekazał Marcin Jędrysiak w mailu do AFP z 15 października 2024 roku, dodając że tryzub stosowany był na monetach bitych w Rusi Kijowskiej jeszcze w czasach Włodzimierza Wielkiego. Sam gest „stał się popularny pod koniec lat 80. I na początku lat 90. Jako forma sprzeciwu wobec władzy radzieckiej oraz manifestacja tożsamości narodowej” – podkreślił dodając że często kojarzy się go ze wspomnianym Czornowiłem i nazywa się go nawet czasem ,,Tryzubem Czornowiła”, którego uważa się za jednego z współtwórców niepodległości Ukrainy.
Poniższe zdjęcie pochodzące z Centrum Badań nad Ruchem Wyzwoleńczym, opublikowane przez stronę internetową kp.ua, przedstawia Wiaczesława Czornowiła z trzema palcami ręki wzniesionymi ku górze podczas manifestacji niepodległościowej w Ukrainie w 1991 roku:
Opinie, że gest nie ma związku z nazistowskim pozdrowieniem, podziela historyk ukraiński Georgiy Kasianov, który wykłada na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie UMCS.
„Jest to po prostu symbol trójzębu” – przekazał AFP w mailu z 11 października 2024 roku. Gest „po raz pierwszy pojawił się na wiecach pod koniec lat 80-tych i na początku lat 90-tych, na przykład na wiecach Rukha” – dodał w nawiązaniu do Ruchu Społecznego Ukrainy, organizacji społecznej, która według Encyklopedii Britannica „odegrała kluczową rolę na drodze do uzyskania niepodległości Ukrainy od Związku Radzieckiego” (zarchiwizowany link).
„Dopatrywanie się w tym geście nawiązania do nazistowskich Niemiec może dowodzić ignorancji, lub jest przejawem cynizmu” – uważa Wojciech Przybylski, redaktor naczelny platformy analitycznej o Europie Środkowej Visegrad Insight. „Na filmie widzimy gest trójzębu – symbolu niepodległej Ukrainy, oficjalnego symbolu kraju” – napisał w mailu do AFP z 15 października 2024 roku.
Ukraiński trójząb, lub Tryzub, jest symbolem znanym od ponad 1000 lat, według Brand Ukraine, organizacji pozarządowej współpracującej z ukraińskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Został zatwierdzony jako oficjalny symbol państwowy Ukrainy przez Radę Najwyższą (ukraiński parlament) 19 lutego 1992 r.
„Gest ten rzeczywiście przyjęła jako logo partia nacjonalistyczna Swoboda, jednak wynikać to może po prostu z tego, że ugrupowanie to rozpoczęło faktyczną działalność właśnie w 1991 r., zatem w czasie, gdy gest Tryzuba był popularny. Nie wydaje się jednak, by na Ukrainie doszło do przejęcia go przez ugrupowania nacjonalistyczne oraz by był on z nimi kojarzony” – dodał Jędrysiak. Poparcie dla partii Swoboda spadło w ostatnich latach, nie jest już ona reprezentowana w ogólnokrajowym parlamencie (w ostatnich wyborach parlamentarnych w 2019 r. otrzymała 2,15% głosów ).
Prawdą jest, że w Wielkiej Brytanii ukraiński tryzub został wyszczególniony w przewodniku po ekstremizmie brytyjskiego resortu spraw wewnętrznych w 2020 roku, co spotkało się z oficjalnym protestem ambasady Ukrainy w Londynie. „Niestety znane są w historii przykłady niewłaściwego przywłaszczania przez skrajnie prawicowe ugrupowania symboli narodowych jako części swojej tożsamości i to jest powód, dla którego niektóre flagi narodowe i symbole pojawiają się w naszym przewodniku” – tłumaczył urzędnik Counter Terrorism Policing w BBC News w 2020 r.
W przeddzień inwazji na Ukrainę w lutym 2022 roku, prezydent Rosji Władimir Putin, dla uzasadnienia pełnoskalowej wojny w Ukrainie, użył hasła o konieczności „denazyfikacji” tego kraju. Narracja ta stała się główną osią kampanii dezinformacyjnej Kremla, która w publikacjach w mediach społecznościowych na temat wojny fałszywie oskarża Ukrainę o ideologię nazistowską. Sprawdzam AFP weryfikowała w przeszłości szereg publikacji na ten temat tutaj, tutaj, tutaj, tutaj
Nagranie w teatrze w Czerniowcach, nie we Lwowie
Posty twierdzą ponadto, że występ, podczas którego obecni na spektaklu wykonują rzekomo nazistowski gest, miał miejsce we Lwowie.
AFP nie udało się dotrzeć do autora oryginalnego nagrania, jednak rzeczniczka MUR, Ivanna Havliuk poinformowała nas, że występ miał miejsce 16 września 2024 r. w Czerniowcach, mieście w południowo-zachodniej Ukrainie, niedaleko granicy z Rumunią.
Rzeczniczka przesłała AFP film nakręcony ze sceny podczas występu w teatrze w Czerniowcach przez jednego z członków grupy. Zestawienie zrzutów ekranu z obu filmów, na których widać tych samych aktorów, osoby na widowni i inne elementy, dowodzi, że oba nagrania zostały zarejestrowane podczas tego samego wydarzenia.
Oba filmy pokazują młodą kobietę ubraną w niebieską spódnicę i białą bluzkę samotnie stojącą w loży na pierwszym balkonie (w ramce na niebiesko poniżej). Loża obok niej jest pusta, ustawione są w niej jedynie urządzenia techniczne. Na drugim balkonie, tuż nad nią, widoczna jest osoba ubrana w czerwoną koszulę (czerwona ramka):
Filmy ukazują również te same osoby występujące na scenie: na pierwszym planie jest ciemnowłosy mężczyzna w okularach, ciemnej kurtce i jasnych spodniach. Nieco za nim, po jego lewej stronie, stoi mężczyzna w białej koszuli, czarnej kamizelce i jasnych spodniach oraz mężczyzna w ciemnoniebieskim T-shircie i jasnych spodniach.
Aby potwierdzić, że przedstawienie rzeczywiście odbyło się w teatrze w Czerniowcach, porównaliśmy zrzut ekranu z filmu udostępnionego na Facebooku ze zdjęciami wnętrz teatru dostępnymi w Google. Układ sali oraz szereg identycznych elementów wystroju, na przykład charakterystyczna sztukateria na suficie nad lożą obok sceny (w ramce na żółto) a także charakterystyczny sposób drapowania kurtyny (w ramce na niebiesko) dowodzą że mamy do czynienia z tym samym wnętrzem.
Agencja AFP skontaktowała się również z teatrem w Czerniowcach, którego rzecznik prasowy potwierdził w wiadomości e-mail, że spektakl MUR rzeczywiście odbył się tam 16 września 2024 r.
Od czasu rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 r. AFP obaliła wiele fałszywych treści na temat konfliktu. Nasze weryfikacje są dostępne w języku polskim tutaj a w języku angielskim tutaj.
