Dezinformacje pod lupą: praktyczne porady dla nauczycieli i lektorów

BADANIE 2

Drugie badanie „Retoryka przekazów typu fake news W Polsce (analiza zawartości)” dotyczyło środków perswazji (przekonywania) i legitymizacji (wiarygodności) w fałszywych przekazach medialnych. Badanie przeprowadzono na próbie ponad 1500 fake newsów (z Polski, Czech i Słowacji) opublikowanych między styczniem 2023 r. a listopadem 2024 r.

Analiza objęła wiadomości uznane za fałszywe przez organizacje zajmujące się weryfikacją faktów współpracujące w ramach projektu CEDMO 2.0 (AFP i Demagog w Polsce, Czechach i Słowacji).  W szczególności analiza objęła wiadomości oznaczone jako fałszywe, które odnosiły się do faktów (zawierały fałszywe lub zmanipulowane informacje/dane). W związku z tym nie analizowano debunków odnoszących się do wypowiedzi polityków.

Zastosowana metodologia stanowi pośrednią formę między klasyczną metodą jakościową (studium przypadku) a metodą ilościową. Dzięki temu, analizując kilkaset przykładów zgodnie z wcześniej przyjętymi kategoriami (przetestowanymi we wcześniejszych badaniach CEDMO i zmodyfikowanymi na podstawie doświadczeń zdobytych podczas realizacji niniejszego badania), można uchwycić dominujące trendy w strukturze wiadomości zawierających fałszywe informacje. Z kolei wykorzystanie elementów analizy jakościowej pozwala odpowiedzieć na pytanie o wzajemne powiązania między poszczególnymi elementami i ich funkcjami w analizowanych wiadomościach w odniesieniu do odbiorców.

Zgodnie z przyjętymi założeniami, identyfikacja dominujących cech fake newsów ułatwi ich rozpoznawanie i pozwoli dokładniej określić umiejętności odbiorcze, które są ważne w tym kontekście.

Jakie są główne wnioski z badań i jakie mają one znaczenie praktyczne?

Framing (kontekst)

Fake newsy wyraźnie odnoszą się do teorii spiskowych W 37% wiadomości głównym ramą (kontekstem) prezentacji wiadomości jest teoria spiskowa. Kolejne pod względem znaczenia są: deprecjonowanie autorytetów  (27%) oraz konflikty i przemoc wśród elit (po 12%). Fake newsy są kształtowane przez konflikty i polaryzację. Wyraźnie widoczna jest wizja współczesnego świata oparta na konfliktach i przemocy – zwłaszcza przemocy ze strony rządzących wobec tych, którzy nie sprawują władzy. Przemoc ta jest zatem postrzegana jako niesprawiedliwa i oparta na ukrywaniu prawdy o świecie.

• Znaczenie praktyczne

Szczególną uwagę należy zwrócić na teorie spiskowe, ponieważ są one nierozerwalnie związane z fake newsami, a ich mechanizmy są podobne i częściowo identyczne z mechanizmami dezinformacji. Innymi słowy, nie ma dezinformacji bez teorii spiskowych i nie ma teorii spiskowych bez dezinformacji. Należy wybrać przykłady odpowiadające założeniom teorii spiskowych, a działania edukacyjne powinny być prowadzone w taki sposób, aby ujawnić mechanizmy i budować odporność na oba zjawiska jednocześnie.

Należy pamiętać, że narracje dezinformacyjne są ściśle powiązane z określonym sposobem interpretacji świata (dyskursem) opartym na założeniu, że świat jest spolaryzowany i pełen przemocy. Dlatego należy być przygotowanym na tego typu argumentację i uważać, aby nie potwierdzać takiego światopoglądu. Należy wybrać typowe przykłady fałszywych wiadomości, tj. te oparte na schemacie przemocy i polaryzacji.

Główne środki retoryczne

Retoryka fake newsów odnosi się do emocji i/lub obszarów, które wywołują emocje (w związku z polaryzacją), a z drugiej strony koreluje z charakterystycznymi cechami teorii spiskowych, takimi jak łączenie odległych faktów lub nadużywanie pojęć (a tym samym tworzenie specyficznej semantyki, a w konsekwencji alternatywnych interpretacji świata).

Jeśli chodzi o konkretne narzędzia perswazji,  wyraźnie dominuje nadużywanie terminów emocjonalnych lub etykietujących (takich jak: zdrada, oszustwo, najeźdźca itp.), występujących w 79% komunikatów. Następnie plasują się polaryzacja i emocje (odpowiednio 57% i 56%) oraz ujawnianie tego, co ukryte (45%). W 41% przypadków fałszywe wiadomości wykorzystują funkcję retoryczną odwoływania się do („alternatywnych”) autorytetów lub manipulowania cytatami osób uważanych za autorytety. Pod tym względem są one podobne do wiadomości poważnych.

• Znaczenie praktyczne

W działaniach edukacyjnych należy zwrócić szczególną uwagę na rozwijanie krytycznego podejścia do emocji zawartych w przekazach medialnych oraz do pozornie logicznego rozumowania (wniosków), które jest charakterystyczne dla teorii spiskowych. W tym kontekście konieczne jest promowanie stosowania raczej powolnego niż szybkiego myślenia w kontaktach z mediami.

Należy również zadbać o precyzyjne zdefiniowanie pojęć i zwrócić szczególną uwagę na sytuacje, w których pojęcia te są wykorzystywane w sposób manipulacyjny. Trzeba też  pamiętać, że fake newsy naśladują informacje dziennikarskie. Dlatego należy zwrócić uwagę na umiejętności związane z rozróżnianiem tych dwóch rodzajów komunikatów (np. poprzez sprawdzanie źródeł), ale należy również zadbać o to, aby wysiłki mające na celu budowanie odporności na dezinformację nie były postrzegane jako podważające zaufanie do wiarygodnych źródeł informacji.

Środki legitymizacji (budowanie wiarygodności)

Legitymizacja fake newsów opiera się głównie na odniesieniach do norm etycznych, a tym samym do „właściwego” porządku świata i zasad moralnych. Na przykład argumentuje się, że dane działanie jest złe, niemoralne, szkodliwe, narusza podstawowe prawa człowieka itp. Takie argumenty pojawiają się w 52% analizowanych komunikatów. Następnie pojawia się racjonalizacja (52%), tj. nadanie wiarygodności poprzez dostarczenie danych lub racjonalnych argumentów.

34% procent analizowanych komunikatów jest legitymizowanych poprzez odwołanie się do autorytetów (najczęściej „alternatywnych”), a 22% poprzez dystansowanie się od otoczenia i ironiczne podejście do niego.  Jak widać, rzeczywistość konstruowana przez fake newsy jest w pewnym stopniu rzeczywistością danych i autorytetów, ale przede wszystkim jest to świat osądów moralnych skierowanych przeciwko działaniom, które uznawane są za zakłócające właściwy (naturalny, sprawiedliwy) porządek rzeczy.

• Znaczenie praktyczne

Fake newsy swoją wiarygodność przede wszystkim poprzez odwołanie się do wartości moralnych, do kategorii dobra i zła. Stanowi to poważne wyzwanie w kontekście działań edukacyjnych, ponieważ należy być przygotowanym na pogłębione dyskusje ideologiczne i moralne dotyczące porządku świata. Należy również zachować ostrożność przy ocenie konkretnych przekonań uczestników, ponieważ mogą one stanowić ważny element ich moralnej oceny rzeczywistości. Warto również pamiętać, że istnieje znaczna grupa „alternatywnych” autorytetów, których cytaty są utożsamiane z oczywistą wiarygodnością.

BADANIE 3

Badanie trzecie nosiło tytuł: „Struktura dezinformacji cechy materiału zwiększające podatność odbiorców”. Jednym z kluczowych obszarów w dziedzinie badań nad dezinformacją jest określenie struktury tych komunikatów, która sprawia, że są one przekonujące dla odbiorców. W ramach badania eksperymentalnego określiliśmy, które atrybuty przyczyniają się do zwiększenia „wpływu” komunikatów mających na celu manipulowanie i dezorientowanie odbiorców. Szczególnie interesowały nas takie czynniki, jak: emocjonalność komunikatu, obecność widocznego autora (subiektywnie postrzegana możliwość przypisania autorstwa), a także argumentacja lub uzasadnienie komunikatu – odniesienia do (pseudo)nauki lub powodów etycznych. W badaniu wykorzystaliśmy projekt eksperymentalny na próbach reprezentatywnych dla populacji Polski, Czech i Słowacji.

Cele badania

W badaniu sprawdziliśmy hipotezy dotyczące wpływu czynników związanych z treścią komunikatów dezinformacyjnych. W ramach ustalania procedury eksperymentalnej zidentyfikowaliśmy czynniki stałe i zmienne.

INFOBOX: Czynniki stałe to: elementy teorii spiskowej (zawierające odniesienia do konfliktów społecznych) oraz struktura materiału – połączenie tekstu i grafiki.

Przedmiotem eksperymentu były czynniki zmienne. Dotyczyły one: 1. emocjonalności przekazu; 2. wyraźnej roli autora, tj. jasno wskazanej autorstwa przekazu; 3. racjonalizacji, tj. uzasadnienia odwołującego się do nauki lub świadectwa moralnego (odwołanie do wartości).

Procedura

Badanie składało się z dwóch eksperymentów w schemacie 2×2. Wykorzystaliśmy dwa zestawy autentycznych materiałów dezinformacyjnych, zidentyfikowanych jako takie przez Demagog, wiodącą organizację zajmującą się weryfikacją faktów. Oryginalny materiał został zmodyfikowany, aby odzwierciedlić hipotezy badawcze dotyczące struktury tego typu komunikatów. Każdy respondent losowo otrzymał jeden obraz z pierwszego zestawu (X1, X1a, X1b, X1c) i jeden z drugiego zestawu (X2, X2a, X2b, X2c).

 W rezultacie każdy respondent otrzymał dwa obrazy do oceny (losowo wybrane z grup 1 i 2) i odpowiedział na pytania dotyczące obu obrazów. Wybór obrazów z obu grup był niezależny od siebie. Przypisanie respondentów do grup było losowe. Respondenci odpowiadali na serię podobnych pytań dotyczących 11 wymiarów dezinformacji.

Badanie zostało przeprowadzone przez PBS w dniach 14-18 kwietnia 2025 r. w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Wywiady przeprowadzono metodą CAWI.

Wyniki

Ogólna podatność na dezinformację

Pierwszy wniosek z badania: społeczeństwo jest w dużej mierze odporne na dezinformację typu fake news. Prezentowane treści są prawidłowo rozpoznawane jako próby wprowadzenia w błąd.  W przypadku fake newsów przeważa opinia, że są one: próbą manipulacji, wyrazem interesów grupy społecznej lub zawodowej oraz że opierają się na plotkach, przekonaniach lub mitach. Jednocześnie nie są one postrzegane jako prawdziwe, oparte na faktach, weryfikowalne u źródła, przygotowane rzetelnie lub w dobrej wierze; nie mają one wpływu na respondentów osobiście ani nie zachęcają ich do podjęcia działań. Wynik ten dotyczy wszystkich trzech badanych społeczeństw. Podatność jest większa w Czechach i na Słowacji niż w Polsce.

Emocjonalność przekazu

Nasze główne pytania badawcze dotyczyły charakterystyki komunikatów i ich wpływu na ocenę prezentowanego materiału. Emocjonalność komunikatu (dramatyczne zdjęcie) w połączeniu z brakiem identyfikowalnego autora znacznie obniżała wiarygodność komunikatu: znacznie rzadziej był on postrzegany jako prawdziwy, wiarygodny, oparty na faktach i przygotowany w dobrej wierze, a częściej jako próba manipulacji. Tak było w Polsce, Czechach i na Słowacji.

Konsumenci mediów rozpoznają zatem manipulacyjne intencje stojące za połączeniem treści ze zdjęciem widocznym z daleka (duże czerwone litery) i niepokojącym (twarze przypominające niewolników). W manipulacyjnych wiadomościach takie grafiki służą przyciągnięciu uwagi. Okazuje się jednak, że odbywa się to kosztem skuteczności przekazu. Dramatyczne zdjęcie służy jako ostrzeżenie dla odbiorców o intencjach nadawcy.

Racjonalizacja

Depersonalizacja i odwołanie się do argumentów (quasi- lub pseudo-)naukowych zwiększają skuteczność komunikatu. Neutralny i bezosobowy komunikat jest zdecydowanie najbardziej przekonujący. Najbardziej przypomina profesjonalny komunikat informacyjny.

Wykorzystanie narzędzi sztucznej inteligencji (AI)

W badaniu poruszono również kwestię wykorzystania sztucznej inteligencji (AI) w tworzeniu materiałów. Rozpoznawanie treści generowanych przez AI jest dla respondentów problemem subiektywnym i obiektywnym.