Rosyjska propaganda wymierzona w Ukrainę, powodzie w Hiszpanii czy referendum w Mołdawii — to główne tematy narracji dezinformacyjnych, które fact-checkerzy z hubu CEDMO zidentyfikowali jako najbardziej rezonujące w Europie Środkowej w ostatnim kwartale 2024 roku. Jakie konkretnie wiadomości były przedmiotem tych narracji, przybliżamy w aktualnym wydaniu tzw. kwartalnego Fact-checking Briefu. Jest on dostępny w języku polskim, czeskim, słowackim i angielskim — preferowaną wersję językową można wybrać w prawym górnym rogu strony, wybierając flagę odpowiedniego kraju. Brief zawiera również analizy wynikające z sondażu przeprowadzonego w Polsce, Czechach i na Słowacji. Dają one między innymi wgląd w to, jak trudno jest mieszkańcom Europy Środkowej ocenić prawdziwość wiadomości na konkretne tematy lub w jakim stopniu wybrane narracje dezinformacyjne wydają się im wiarygodne.
Przypadki rosyjskiej propagandy wymierzonej w Ukrainę
W ostatnich trzech miesiącach 2024 roku CEDMO wielokrotnie zajmowało się obalaniem manipulacyjnych wiadomości atakujących Ukrainę i jej przedstawicieli. Najbardziej widocznym przypadkiem była wiadomość, że Wołodymyr Zełenski rzekomo kupił historyczną limuzynę używaną przez Adolfa Hitlera. Wiadomość ta opiera się jednak na fotomontażu zamieszczonym na stronie z fałszywymi informacjami.
Źródło obrazu: Demagog.cz
Kolejną istotną narracją było twierdzenie o 18 brytyjskich żołnierzach, którzy rzekomo zginęli w walkach w Ukrainie. Serwery Demagog.pl i AFP udowodniły, że to twierdzenie jest bezpodstawne, a zdjęcie trumien z brytyjską flagą pochodzi z 2006 roku. Inna rozpowszechniana dezinformacja zawierała fałszywe zdjęcia rzekomej mobilnej kostnicy od Coca-Coli, którą rosyjskie media przedstawiały jako dowód na duże straty ukraińskiej armii w obwodzie sumskim. Fact-checkerzy z AFP i Demagog.pl pokazali, że było to zmodyfikowane zdjęcie. Inne przypadki rosyjskiej propagandy, którymi zajmowali się fact-checkerzy, obejmowały sfabrykowane twierdzenia o rzekomej sprzedaży ukraińskiej ziemi zagranicznym firmom, co miało przedstawiać Ukrainę jako kraj podporządkowany zachodnim interesom.
Trudność w określeniu prawdziwości informacji
Wojna w Ukrainie była również jednym z tematów poruszanych w sondażu, który przeprowadziliśmy w listopadzie w Czechach i Polsce, aby dowiedzieć się, jak trudno jest respondentom ocenić prawdziwość wiadomości na te tematy w mediach. Oprócz wojny w Ukrainie w badaniu poruszono również tematy związane z COVID-19, kryzysem energetycznym i zmianami cen energii, polityką Komisji Europejskiej wobec przyszłości przemysłu motoryzacyjnego, inflacją i długiem publicznym oraz kwestie związane ze zmianami klimatycznymi. Zgodnie z wynikami badania, 38 – 49% respondentom trudno jest określić prawdziwość informacji. W przypadku wspomnianej wojny w Ukrainie trudność tę potwierdza 39% Polaków i 48% Czechów. Największe problemy ankietowani zgłaszają w przypadku wiadomości dotyczących polityki Komisji Europejskiej wobec przyszłości przemysłu motoryzacyjnego – 43% Polaków i 49% Czechów.
Wykres: Trudność w określeniu prawdziwości informacji (Czechy) N = 3004, Źródło: CEDMO Trends
Wykres: Trudność w określeniu prawdziwości informacji (Polska) N = 1029, Źródło: CEDMO Trends
Powodzie w Hiszpanii
Krótko po powodzi w Hiszpanii na portalach społecznościowych pojawiły się posty, według których do niszczycielskich skutków przyczyniło się usunięcie tam i wałów w rejonie Walencji. Jak wyjaśnili w swoich tekstach fact-checkerzy z AFP, Demagog.cz i Demagog.pl, usunięta infrastruktura wodna nie była przeznaczona do powstrzymywania dodatkowej ilości wody podczas powodzi; były to małe jazy lub wały. Mapa, która według postu miała pokazywać usunięte tamy i wały, w rzeczywistości pokazuje istniejące budowle wodne. Inne zasięgowe posty zawierały fałszywe twierdzenia o sztucznym pochodzeniu powodzi. Na portalach społecznościowych krążyło m.in. wideo przedstawiające „statek zmieniający pogodę”. Jak podały strony Demagog.sk i AFP, wideo w rzeczywistości przedstawia pływającą elektrownię i nie ma żadnego związku z pogodą ani powodziami.
Referendum w Mołdawii
W związku z mołdawskim referendum dotyczącym unijnego kursu tego kraju pojawiły się twierdzenia, że wynik głosowania został istotnie zmanipulowany przez głosy korespondencyjne, że podczas referendum doszło do „tajemniczego odwrócenia” wyników lub że referendum zostało sfałszowane. Demagog.cz stwierdził, że chociaż tymczasowy wynik głosowania „odwrócił się” w ostatniej chwili na korzyść zwolenników integracji europejskiej, cały proces był przejrzysty i nie doszło do żadnej nienaturalnej zmiany na końcu liczenia. Bezpodstawne twierdzenia o fałszywych głosach, które rzekomo pojawiły się na końcu referendum, były również rozpowszechniane przez rosyjskich przedstawicieli lub polskiego europosła Grzegorza Brauna, na co zwrócił uwagę Demagog.pl.
Wiarygodność narracji dezinformacyjnych
W Czechach i na Słowacji, gdzie badano wiarygodność aktualnych narracji dezinformacyjnych (w ramach badań CEDMO Trends), najbardziej wiarygodna fałszywa wiadomość dotyczyła płci algierskiej bokserki Imane Khalif, którą rzekomo dożywotnio wykluczyła Światowa Organizacja Boksu (WBO), ponieważ nie spełnia kryteriów do startu w kategorii kobiet. Prawie połowa Czechów (44%) i jedna trzecia Słowaków (30%) uznała to twierdzenie za wiarygodne. Wśród słowackich respondentów ten sam odsetek (30%) uznał również za wiarygodne twierdzenie o wynagrodzeniach słowackich lekarzy, według którego wynagrodzenia lekarzy na Słowacji są znacznie wyższe w porównaniu do średniej płacy w Niemczech czy Austrii.
Wykres: Świadomość aktualnych narracji dezinformacyjnych i postrzeganie ich wiarygodności (Czechy) N = 3004, Źródło: CEDMO Trends
Wykres: Świadomość aktualnych narracji dezinformacyjnych i postrzeganie ich wiarygodności (Słowacja) N = 1654, Źródło: CEDMO Trends
Ten kwartalny raport dostarcza ważnych informacji na temat aktualnych trendów dezinformacyjnych w Europie Środkowej. Aby uzyskać więcej szczegółów, pobierz pełny raport w sekcji CEDMO Fact-checking Briefy.
