Nagranie pokazujące rzekomych ukraińskich żołnierzy terroryzujących podczas kontroli samochodowej kobietę z dzieckiem miało tysiące udostępnień w mediach społecznościowych od końca marca 2023 roku. Film miał pokazywać terror, z jakim spotykają się rosyjskojęzyczni mieszkańcy Ukrainy ze strony ukraińskich wojskowych. Jednak punkty orientacyjne widoczne w filmie umożliwiły dziennikarzom fact-checkingowym zlokalizować miejsce nagrania filmu i wykazać, że nakręcono go na terenach zaanektowanych przez Rosję we wrześniu 2022 roku. Jest zatem mało prawdopodobne, że żołnierze ukraińscy mogliby działać na tym obszarze.
Sytuacja pokazana jest z perspektywy kierowcy a całe zdarzenie miało zostać nagrane przez kamerkę samochodową zamontowaną na desce rozdzielczej. Widzimy, jak wojskowy pojazd typu SUV z ukraińską flagą i krzyżem Wehrmachtu, (emblematem wojskowym używanym w czasie II wojny światowym przez niemiecką armię )zatrzymuje samochód na pustej wiejskiej drodze. Uzbrojony mężczyzna w wojskowym mundurze i żołtymi paskami na mundurze podchodzi do pojazdu i upomina po ukraińsku kobietę za „wyprzedzenie konwoju” wojskowego. Słyszymy głos kobiety, która odpowiada mu po rosyjsku; żołnierz zwraca się do niej po nazwisku i nakazuje używać oficjalnego języka ukraińskiego zamiast rosyjskiego. Żołnierz obrzuca ją wyzwiskami po czym wraca do swojego pojazdu i wielokrotnie strzela z karabinu. Słyszymy krzyki przerażenia kobiety i płacz dziecka.
Nagranie było udostępnianie w wielu językach również po polsku na Facebooku ( 1, 2 ), Telegramie, Twitterze i TikToku z komentarzami mówiącymi, że pokazuje okrutne zachowanie ukraińskich żołnierzy. Podkreślano w nich, że rzekomy żołnierz zwraca się obraźliwie do kobiety i jej dziecka. We wpisach zauważyć można liczne błędy stylistyczne np. zwrot „rozstrzelali samochód” , sugerujący, że nie zostały napisane przez osoby dobrze znającej język polski.
Nagranie udostępniło rosyjskie ministerstwo spraw zagranicznych, używając typowych dla rosyjskiej propagandy określeń o rzekomo rządzonej przez nazistów Ukrainie, które wielokrotnie obalaliśmy w naszych artykułach ( tutaj, tutaj,tutaj).
We wpisie rosyjskiego MSZ z 27 marca, napisanym po angielsku, czytamy: „Raz nazista, na zawsze nazista. W takim terrorze żyją Ukraińcy: widzą jak ukraińskie wojsko beszta i strzela do matki z dzieckiem na tylnym siedzeniu, nazywając ją «świnią» i «szumowiną» tylko za to, że… mówi po rosyjsku. Nie ma nazistów, mówią…” Post został później usunięty bez żadnego wyjaśnienia.
Jak tylko film pojawił się w sieci, znane zespoły dziennikarzy śledczych, takie jak Bellingcat i Geoconfirmed, dokonały geolokalizacji filmu na podstawie widocznych w nim punktów orientacyjnych. Dziennikarze określili, że miejsce, gdzie film został nagrany, znajduje się tuż za kontrolowanym przez Rosję miastem Donieck, około 20 km na wschód od linii frontu z Ukrainą. Obszar ten znajduje się pod kontrolą prorosyjskich separatystów od kwietnia 2014 roku i został jednostronnie zaanektowany przez Rosję we wrześniu 2022 roku.
Zespół AFP analizował również wideo pod kątem geomarkerów, porównując obrazy z Google Earth, doszliśmy do tego samego wniosku. Ponadto ukraiński bloger udostępnił w internecie nagranie zarejestrowane z samochodu na tej samej trasie, z Doniecka do tego samego miejsca, i wykazał, że jest to to samo miejsce, które widać w analizowanym przez nas wideo. Dowiódł tym samym, że znajduje się ono po rosyjskiej stronie linii frontu.
Choć nie mogliśmy zweryfikować wszystkich okoliczności nagrania, w tym tego, kto jest autorem nagrania i kim są osoby biorące w nim udział, wszystkie dowody pochodzące od ekspertów od geolokalizacji i niezależnie potwierdzone przez AFP wskazują, że ten film został nagrany tuż za Makiejewką, na drodze z Doniecka.
Inne portale weryfikacyjne (Demagog.cz, Mythdetector.ge i Stopfake.org) zwracały ponadto uwagę, że znakiem świadczącym że wideo zostało wyreżyserowane, jest ścieżka dźwiękowa, która wykazała szereg niespójności oraz obecność kamerki samochodowej na desce rozdzielczej, podczas gdy są one w Ukrainie zakazane. Ich zakaz obowiązuje od początku wojny i, jak czytamy w artykule ukraińskiej agencji informacyjnej Ukrinform, ma na celu zapobieganie ujawnianiu informacji o ruchach sił zbrojnych.
Najstarsze publikacje nagrania pochodzą z rosyjskich kanałów na Telegramie
Najstarsza publikacja nagrania, jaką znaleźliśmy w sieci pochodzi z rosyjskiego kanału na Telegramie „Dwa majori”. Tego samego dnia nagranie opublikowała ambasada Rosji w Wielkiej Brytanii na swoim koncie na Twitterze wraz z oznaczeniem. Tweet został oznaczony, że zawiera fałszywe informacje.
Najstarsza publikacja nagrania w języku polskim pojawiła się również 27 marca na kanale na Telegramie „News Front Polska”.
Film był publikowany w innych językach, m.in. po czesku, bułgarsku, rumuńsku,serbsku i niemiecku.
Inne śledztwa OSINT
27 marca, w dniu kiedy film pojawił się w sieci, szef zespołu Bellingcat OSINT Eliot Higgins podał dokładną lokalizację i wyraził wątpliwości co do jego prawdziwości. Higins powoływał się na dochodzenie przeprowadzone przez portal GeoConfirmed, społeczności wolontariuszy, która specjalizuje się w geolokalizacji filmów publikowanych po inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku. Jeszcze tego samego dnia portal opublikował wątek, wskazując geolokalizację wideo na 47.977044, 37.953754, punkt znajdujący się pomiędzy Donieckiem a Makiejewką.
Użytkownik Twittera o nazwie Tatarigami_UA, przedstawiający się jako ukraiński oficer wojskowy w rezerwie, również opublikował wątek na ten temat i doszedł do tego samego wniosku. Inni, jak proukraiński PStyle0ne1, podawali te same dane mapy.
Krzyżowe sprawdzanie miejsca przez AFP
Mimo że wideo jest niewyraźne i ma słabą rozdzielczość, AFP udało się odnaleźć widoczne w nagraniu charakterystyczne punkty krajobrazu widoczne na zdjęciach satelitarnych i lotniczych tego samego miejsca dostępnych na Google Earth. W naszej ocenie, miejsce to znajduje się na drodze między Donieckiem a Makiejewką, około 20 km na wschód od linii frontu, na terytorium kontrolowanym przez Rosję.
Jak widać poniżej( w czerwonych kołeczkach), w pierwszych sekundach filmu widzimy dwa słupy elektryczne po prawej stronie drogi, jeden stojący prostopadle do drugiego:
Kilka sekund później w nagraniu możemy dostrzec biały słup po lewej stronie drogi (zielone kółeczko):
Potwierdziliśmy, że na zdjęciu lotniczym z Google Earth wykonanym 16 października 2021 roku te punkty są obecne :
Oznaczenie czasu nagrania, które widoczne jest na ekranie w prawym dolnym rogu mówi, że zostało on zarejestrowane około godziny 12:18 czasu lokalnego (GMT+2) 24 marca 2023 roku. Na podstawie rejestrów meteorologicznych dla 24 marca dla Makiejewki, możemy stwierdzić, że słoneczna pogoda widoczna w nagraniu zgadza się pogodą dla tej miejscowości z tego dnia.
Również układ cieni widocznych w nagraniu wskazuje, że nagranie mogło zostać zarejestrowane w tym miejscu. Porównując zrzuty ekranu z nagrania z narzędziem online SunCalc, (aplikacja online z interaktywną mapą, która pokazuje ruchy słońca i fazy światła słonecznego w danym dniu w danej lokalizacji) możemy zobaczyć, że słońce świeci z południowego zachodu, a cienie rzucane w kierunku północno-wschodnim przez SUV-a lub przez jednego z mężczyzn na wideo w przybliżeniu odpowiadają kierunkowi wskazanemu przez to narzędzie dla wskazanego czasu:
Drugi film potwierdzający lokalizację
Szukając kolejnych dowodów, natrafiliśmy na nagranie opublikowane przez Anatolija Szarija popularnego ukraińskiego youtubera znanego z prorosyjskich poglądów. W swoich filmach na YouTube często krytykuje prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zeleńskiego i rząd ukraiński. W przeszłości Szarij był oskarżony o zdradę stanu. W 2011 roku był przesłuchiwany w śledztwie w sprawie awantury w restauracji typu fast-food a w 2012 roku wyjechał z Ukrainy do UE. W 2019 roku zarejestrował partię polityczną o nazwie „Partia Szarija”, która została zakazana, podobnie jak kilka innych prorosyjskich frakcji, przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego Ukrainy w marcu 2022 roku, już po inwazji Rosji na Ukrainę.
28 marca 2023 roku Szarij opublikował na swoich kanałach na Telegramie i YouTube wideo z materiałem nagranym z samochodu, który wyruszył z jednej z ulic Doniecka i dojechał aż do miejsca, które widoczne jest w analizowanym przez nas filmie z dwoma uzbrojonymi mężczyznami.
Ponieważ obie udostępnione wersje były wcześniej wyedytowane, a niektóre fragmenty filmu zostały w kilku miejscach wycięte, dlatego też AFP zwróciła się bezpośrednio do blogera z prośbą o przesłanie pełnego nagrania, bez cięć. Przesłał je nam nas 30 marca. Wersja niewyeedytowana potwierdziła miejsce filmowania.
Drugi film rozpoczyna się w miejscu w którym samochód jedzie ulicą Komunistyczną (widok Streetview dostępny na Yandex Maps) w Doniecku, tuż obok supermarketu znajdującego się po lewej stronie ulicy i masztów z flagami po prawej:
W ciągu kilkunastu minut możemy prześledzić całą trasę samochodu, najpierw ulicami Doniecka, aż do miejsca, w którym kręcono film z uzbrojonymi mężczyznami, jak to zaznaczyliśmy poniżej:
Pod koniec nagrania przesłanego przez blogera widoczne są konary drzew, które są identyczne jak te, które widać w nagraniu z uzbrojonymi mężczyznami:
Szarij potwierdził również AFP, że jego wideo zostało nagrane przez należącego do jego zespołu współpracownika w dniu 28 marca. W przesłanym przez niego wideo słychać, jak gospodarz lokalnego rosyjskiego radia Majak mówi: „ Wczoraj było święto narodowe Gwardii Narodowej Federacji Rosyjskiej”. Święto to było rzeczywiście obchodzone 27 marca 2023 roku.
Strefa poza kontrolą wojsk ukraińskich
Od czasu rozpoczęcia przez Federację Rosyjską w lutym 2022 roku inwazji na Ukrainę, strefa ta pozostaje pod kontrolą Rosji.
Jednak punkty orientacyjne widoczne w filmie umożliwiły dziennikarzom fact-checkingowym zlokalizować miejsce nagrania filmu, który nakręcono na terenach zaanektowanych przez Rosję we wrześniu 2022 roku. Jest zatem mało prawdopodobne, że żołnierze ukraińscy mogliby działać na tym obszarze.
Najkrótsza odległość w linii prostej, między linią frontu pod koniec marca 2023 roku a miejscem, w którym nagrano film, wynosi zaledwie 20 kilometrów.
Wniosek: dzięki geolokalizacji nagrania udało nam się ustalić, że terytorium, na którym zostało ono zarejestrowane, nie znajduje się obecnie pod kontrolą Sił Zbrojnych Ukrainy, a także nie było pod kontrolą Ukrainy od co najmniej dziewięciu lat. Byłoby zatem bardzo mało prawdopodobne, żeby wojska ukraińskie mogły prowadzić działania w tej strefie.
