W sieci, od połowy września 2023 roku, krąży fałszywy materiał rzekomo wyprodukowany przez ukraińską telewizję 1+1, mający pokazywać „proekologiczną metodę” wykorzystywania ciał poległych żołnierzy jako nawozu rolniczego. Filmik rozpowszechniany w kilku językach, w tym po polsku, twierdzi, że ich zwłoki będą umieszczane w specjalnych workach i zakopywane w ziemi w celu uzyskania lepszych plonów. Jednak nie jest prawdą, że autorem materiału jest telewizja 1+1. AFP ustaliła również, że wideo wykorzystuje darmowe nagrania stockowe i materiały z innych mediów, a ukraińskie organizacje ekologiczne przekazały nam, że nie słyszały o takiej propozycji.
„W ukraińskiej telewizji państwowej promują „know-how”, które zamieni zwłoki Sił Zbrojnych Ukrainy w nawóz.” – twierdzi autor publikacji na Telegramie z 14 września 2023 roku, którą obejrzało kilkuset użytkowników. Użytkownik, Piotr Panasiuk, zamieścił ten sam post z tym samym filmikiem na swoim koncie na Facebooku. Jego konta publikują systematycznie fałszywe treści, których kilka AFP już wcześniej obalała (tutaj, tutaj, tutaj, tutaj, tutaj).
„Ukraińscy ekolodzy proponują żołnierzy, którzy zginęli na wojnie zakopywać w bio degradowalnych kapsułach, (workach) które będą się rozkładać wraz z ciałem na pożyteczny nawóz i tym samym jeszcze bardziej będą nawozić ziemię, na której powstaną parki do wypoczynku i gospodarstwa rolne do uprawy warzyw i owoców” – dodała użytkowniczka Facebooka zamieszczając to samo nagranie. Tekst zawiera liczne błędy stylistyczne.
Jednak taki materiał wideo nigdy nie został wyemitowany przez telewizję 1+1, która oskarżyła rosyjską propagandę o jego wyprodukowanie. Ze swej strony AFP dotarła do poszczególnych ujęć filmu, zaczerpniętych z niepowiązanych ze sobą źródeł.
Rosja oskarża Zachód o „ingerencję ” w eksport jej produktów rolnych i nawozów. Moskwa wycofała się z ważnego porozumienia w sprawie światowych dostaw żywności w lipcu 2023 roku, krytykując w szczególności fakt, że eksport rosyjskiego zboża i nawozów był utrudniany przez zachodnie sankcje. Zaostrzył się też konflikt zbożowy między Kijowem a Warszawą.
W 23-sekundowym nagraniu, w prawym górnym rogu, widoczne jest logo „1 + 1” z dopiskiem „maraton” po ukraińsku, a w lewym górnym rogu, ukraińska flaga. Na początku pojawiają się ujęcia pól słoneczników i migawki z cmentarza wojskowego. Dalej między 0’7″ a 0’18” filmu widzimy kilka scen animowanych: najpierw skuloną postać mężczyzny w kolorach ukraińskiej flagi umieszczoną w worku w kształcie ziarenka, które po chwili staje się drzewem, po czym animacja pokazuje kobiety składające wiązanki kwiatów i modlące się przy grobach. Film kończą ujęcia ze świata rzeczywistego, na których widać parę uprawiającą jogging w parku, bukiet warzyw i prace rolnicze na polach.
Niektórzy polskojęzyczni użytkownicy odwoływali się do bieżącego konfliktu zbożowego między Polską a Ukrainą w kwestii zakazu ukraińskiego zboża i pytali: „ A wy? Skosztujcie zboża, które wyrosło na ludzkich trupach!”.
Inni sugerowali, że biorąc pod „uwagę wstrzymanie tranzytu rosyjskiego amoniaku i całkowitą odmowę nawozów z Federacji Rosyjskiej, wkrótce nie tylko Ukraina, ale także Europa rozpocznie ‘rebranding’ cmentarzy”.
Publikacje z tym samym twierdzeniem oraz z tym samym filmem, krążyły też w mediach społecznościowych po rosyjsku (tutaj, tutaj ) a także wśród rosyjskojęzycznych użytkowników Facebooka (tutaj) i popularnej w Rosji sieci VKontakte (tutaj), oraz na kanałach na Telegramie (tutaj, tutaj). Film był również udostępniany w innych językach po słowacku (tutaj, tutaj), angielsku na YouTube tutaj i innych mediach społecznościowych (tutaj, tutaj, tutaj.)
Nagranie ma złą jakość dźwięku. Słyszymy w tle płacz dziecka i głos lektorki mówiącej: „Ukraińscy ekolodzy zaproponowali, aby część żołnierzy poległych w wojnie z agresorem pochować w specjalnych biodegradowalnych workach-kapsułach. Z czasem rozłożą się one na użyteczne substancje. W ten sposób gleba wokół nich stanie się wielokrotnie bardziej żyzna. W przyszłości w miejscach pochówku naszych bohaterów mogą pojawić się skwery, parki, a nawet grunty rolne” – mówi prezenterka. Ten sam tekst pojawia się w napisach w języku rosyjskim.
Szereg niespójności obrazu i słaba jakość dźwięku wzbudziły nasze wątpliwości, czy materiał ten rzeczywiście pochodzi z ukraińskiego kanału 1 + 1.
Ukraińska telewizja 1 + 1 nie opublikowała takiego materiału
Na początku, przeanalizowaliśmy logo i elementy graficzne nagrania. W lewym górnym rogu widzimy ukraińską flagę i napis „Jedyne Nowiny i” (Yedyni Novyny), który w 0’10” filmu zostaje zastąpiony kodem QR i napisem po ukraińsku „Drony Na Granicę”, po czym w 0’18” ponownie zmienia się na „Yedyni Novyny”. Logo 1+1 w prawym górnym rogu z dopiskiem „maraton” widoczne jest przez cały film.
Na stronie internetowej stacji 1+1’s oraz w informacji na jej oficjalnym kanale na YouTube znaleźć można potwierdzenie, że „Jedyne Wiadomości” (Yedyni Novyny) oznaczają inicjatywę stworzoną przez pięć ukraińskich telewizji, wśród nich stacja 1+1, które emitują rodzaj teletonu z wiadomościami, czyli jeden program informacyjny 24 godziny na dobę pod jednym szyldem „Yedyni Novyni”. Każdy kanał ma swój dzienny slot w programie ogólnodostępnym, który jest pokazywany jednocześnie na wszystkich kanałach i poprzez media społecznościowe. W przeciwieństwie do tego co twierdzą niektóre publikacje – że materiał nadała „ukraińska telewizja państwowa” – stacja 1+1 jest kanałem prywatnym.
W materiałach oryginalnych teletonu kod QR pozwala odbiorcom przejść do oficjalnej strony zbiórki pieniędzy na zakup dronów i innego sprzętu wojskowego dla armii ukraińskiej, uruchomionego po inwazji Rosji na Ukrainę. W przypadku fałszywego filmu kod QR nie otwiera się.
Co więcej, w autentycznych materiałach stacji dodatkowo pojawia się lokalizacja z nazwą miasta lub obwodu, której brakuje w fałszywym filmie. Wskazówką świadczącą że film jest fałszywy są również napisy w języku rosyjskim: w slotach wiadomości nadawanych przez stację 1+1 napisy w tym języku nie pojawiają się.
Zapytaliśmy stację 1+1 czy nadała taki materiał. „Ani kanał telewizyjny 1+1 Marathon, ani inne kanały telewizyjne, które tworzą maraton Yedyni Novyny, nie mają nic wspólnego z tym filmem” – powiedział w e-mailu Oleksandr Ishchuk, kierownik ds. komunikacji międzynarodowej w 1+1 Media. „To wideo jest fałszywe i jest przykładem typowej manipulacji i dezinformacji, które naszym zdaniem są wykorzystywane przez agencje wywiadowcze Federacji Rosyjskiej lub osoby z nimi związane w celu zmylenia społeczeństwa i zdyskredytowania ukraińskiego rządu”.
Jeśli chodzi o rosyjskie napisy, przedstawiciel telewizji potwierdził nasze obserwacje: „Nigdy nie używaliśmy rosyjskich napisów na naszych kanałach, nawet przed wojną” – powiedział, dodając, że ukraiński głos, który słyszymy, nie należy do żadnego z dziennikarza 1+1.
„Jeśli chodzi o lokalizację, podajemy ją zawsze w naszych materiałach reporterskich, jako informację gdzie historia miała miejsce” – powiedział.
Nagranie to kompilacja darmowych filmów stockowych
Nagranie podzieliliśmy na poszczególne klatki i wyszukaliśmy je przy użyciu różnych technik odwrotnego wyszukiwania obrazem. Nie udało nam się znaleźć klatek animowanych, które widzimy między 0’7″ a 0’18” w fałszywym nagraniu, ale znaleźliśmy pozostałe:
Ujęcia przedstawiające pola słoneczników w pierwszych sekundach fałszywego filmu pochodzą z materiału (zarchiwizowany link), który nadała 30 czerwca 2023 roku lokalna telewizja TPK MIC w Kamieńsku (wschodnia Ukraina). Nagranie poświęcone było symbolom narodowym Ukrainy i nosiło tytuł: „Symbole Ukrainy: unikalne ukraińskie kwiaty”.
Kadr przedstawiający biegnących w parku kobietę i mężczyznę w 0’18” fałszywego wideo pochodzi z darmowej bazy filmów Pexels.com (zarchiwizowany link).
Kadr przedstawiający bukiet warzyw w 0’20” pochodzi z nagrania zamieszczonego na koncie na Instagramie należącego do rosyjskojęzycznej strony z lokalnymi wiadomościami z rejonu turkmeńskiego, w południowej Rosji, Israssvet.com (zarchiwizowany link).
Ujęcia przedstawiające prace maszyn rolniczych w ostatnich sekundach fałszywego filmu (od 0’23”) pochodzą z nagrania (zarchiwizowany link) z wietnamskiego konta na Facebooku i ukazują, jak czytamy w opisie, prace duzych maszyn do zbiory ziemniaków w Holandii.
Pomysł ukraińskich ekologów?
Jak twierdzą publikacje „pomysł proekologicznego rozwiązania” dla uzupełnienia braków dostaw nawozów, pochodzi od ekologów. Skontaktowaliśmy się z Ecoaction, jedną z organizacji ekologicznych w Ukrainie z pytaniem czy słyszała o takich propozycjach.
„Jeśli chodzi o naszą organizację, nie słyszeliśmy o takiej propozycji” – powiedziała Darya Lazareva, kierownik ds. komunikacji w Ecoaction, w e-mailu do AFP z 20 września. Dodała również, że nie słyszała by inne podobne organizacje, tego typu pomysły proponowały . „Mamy inną pracę do wykonania w związku z wojną” – dodała.
